80. rocznicę akcji „Erntefest” upamiętniliśmy w trzech miejscowościach, w których odbyła się największa masowa egzekucja w dziejach II wojny światowej. Zorganizowane przez nas od 3 do 6 listopada w Lublinie, Trawnikach i Poniatowej prezentacje, wykłady, zajęcia edukacyjne i przedsięwzięcia o charakterze artystycznym zgromadziły wielu badaczy oraz lokalne społeczności.

Program obchodów upamiętniających ofiary egzekucji otworzyliśmy akcją informacyjną skierowaną do mieszkańców Lublina. Inspiracją dla niej była relacja Sylwii Warakomskiej-Grzyckiej, mieszkanki okupacyjnego Lublina, która widziała przebieg akcji „Erntefest” ze swojego domu. Wspominała: - 3 listopada 1943 roku (…) z podwórka widzę na prawo od krematorium taką długą, ziemną linię, której dotychczas nie było. Tuż nad nią jakby stoją „zapałeczki”. Słyszę strzał i zapałeczka ginie z pola widzenia. Strzał następuje po strzale. Chowam się w domu. Wiem, co to są „zapałeczki”: tego dnia rozstrzelano 18 tysięcy Żydów.

Wydarzenia przeniosły się następnie na Majdanek, gdzie przy rowach egzekucyjnych odbyła się ceremonia upamiętniająca. Udział w niej wzięli m.in. byli więźniowie KL Lublin, przedstawiciele władz samorządowych i lublinianie, którzy wspólnie z pracownikami Muzeum zechcieli oddać hołd pomordowanym. Modlitwę za ofiary zmówił Symcha Keller – kantor i działacz społeczności żydowskiej.

W Centrum Obsługi Zwiedzających próbę otwartą fragmentu monodramu „A Hejm. Do domu” miała Jolanta Deszcz-Pudzianowska, aktorka Teatru Osterwy w Lublinie. Spektakl jest portretem więźniarki Majdanka Poli Braun – popularnej artystki przedwojennej Warszawy, która zginęła 3 listopada 1943 r. Stanowi hołd dla ofiar akcji „Erntefest”, ale jest także ważnym przypomnieniem o tragedii Holocaustu i świadectwem siły kultury, muzyki i sztuki w obliczu przeciwności.

Jednym z miejsc, w których 3 listopada 1943 r. Niemcy zrealizowali akcję „Erntefest”, był obóz pracy dla Żydów w Trawnikach. Około 10 tysięcy pomordowanych w tym miejscu upamiętniliśmy, składając kwiaty przy Pomniku Ofiar Niemieckiego Obozu Pracy w Trawnikach. Historii i funkcjonowaniu tego obozu, zwłaszcza w kontekście jego planów i zdjęć lotniczych, poświęcone były prezentacje Krzysztofa Tarkowskiego z Muzeum na Majdanku oraz Sebastiana Różyckiego i Marka Michalskiego z Politechniki Warszawskiej, które odbyły się w Gminnym Ośrodku Kultury w Trawnikach. Głos zabrał również Bartłomiej Fujak z organizacji IBB w Dortmundzie, który organizuje przyjazdy niemieckiej młodzieży do miejsc pamięci na Lubelszczyźnie. Wydarzenie zorganizowaliśmy we współpracy z wójtem gminy Trawniki Damianem Bajem.

4 listopada rozpoczęła się w Kinie Teatrze Czyn w Poniatowej konferencja naukowa „Ekonomia Zagłady: Eksterminacja i eksploatacja gospodarcza Żydów w ramach akcji ‘Reinhardt’”. Na placu przed budynkiem odbyła się prezentacja przygotowanej przez Państwowe Muzeum na Majdanku wystawy plenerowej pt. „Zagłada Żydów w ramach niemieckiej akcji ‘Reinhardt’’, z którą zapoznać się można do końca listopada.

Otwierając obrady, burmistrz miasta Poniatowa Paweł Karczmarczyk, podziękował dyrekcji Państwowego Muzeum na Majdanku za zaproszenie do współorganizowania konferencji. We wstępie do niej dyrektor PMM Tomasz Kranz podkreślił: - Spotykamy się w Poniatowej, w miejscu masowej zbrodni, dokładnie 80 lat później, aby oddać hołd pomordowanym i przypomnieć, co ich tutaj spotkało. To jest główny cel naszej konferencji, ale ma ona również wymiar naukowy. Jest próbą zwrócenia uwagi na istotne aspekt polityki prześladowania i eksterminacji Żydów polskich w Generalnym Gubernatorstwie.

W wykładzie inauguracyjnym zatytułowanym „Warszawscy Żydzi w obozach na Lubelszczyźnie po powstaniu w getcie warszawskim” prof. Andrzej Żbikowski (Żydowski Instytut Historyczny) wiele uwagi poświęcił aktualnemu stanowi wiedzy dotyczącej losów ofiar Zagłady.

Drugi dzień obrad rozpoczął się debatą „Akcja ‘Reinhardt’: organizacja, obozy, ofiary” z udziałem prof. Andrzeja Żbikowskiego, dr Martyny Grądzkiej-Rejak (Biuro Badań Historycznych IPN) oraz prof. Dariusza Libionki (Państwowe Muzeum na Majdanku, IFiS PAN). Dyskusję prowadziła Nadia Sola-Sałamacha z PMM. Zapis wideo debaty zamieszczamy poniżej.

Z referatami wystąpili ponadto:

- Jakub Chmielewski (Państwowe Muzeum na Majdanku), „Obozy pracy przymusowej wokół Sobiboru”

- Sebastian Różycki, Marek Michalski (Politechnika Warszawska), „Rekonstrukcja topografii obozu pracy dla Żydów w Poniatowej z wykorzystaniem danych przestrzennych”

- dr Artur Podgórski (Fundacja „Ars Vivendi”), „Działalność gospodarcza W.C. Többensa w niemieckim obozie pracy przymusowej w Poniatowej w 1943 r. ”

- Wojciech Lenarczyk (Państwowe Muzeum na Majdanku), „«Erntefest». Zagłada ostatnich Żydów na Lubelszczyźnie”

Dwudniową konferencję zakończyła ceremonia przy Pomniku Pamięci Więźniów niemieckiego obozu pracy zamordowanych przez Niemców w masowej egzekucji podczas akcji „Erntefest” w Poniatowej, zorganizowana przez Urząd Miejski. W uroczystości uczestniczyli przedstawiciele ambasad, władze samorządowe, pracownicy Państwowego Muzeum na Majdanku i uczestnicy konferencji naukowej, nauczyciele i uczniowie, a także mieszkańcy Poniatowej. Za ofiary egzekucji – około 15 tysięcy Żydów – modlitwy zmówili Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich oraz proboszcz parafii p.w. Ducha Świętego w Poniatowej dr Piotr Petryk. -Modlimy się głęboko, żeby pamiętać o zamordowanych 80 lat temu i nie tylko. Czy nareszcie świat nauczy się, że ‘nie zabijaj’ to najbardziej podstawowe przykazanie, które mamy? – zapytał Michael Schudrich.

Wydarzenia zamknęły blisko dwuletnie obchody 80. rocznicy akcji „Reinhardt” organizowane przez Państwowe Muzeum na Majdanku.